Ông lão mang ống quyển vào, xét số, hạ lều, xong ngồi ngay ngắn ở giữa chiếu của mình. Trời về chiều khi đã vài ba chục thí sinh nộp bài thì ông lão vai mang ống quyển, tay kéo xe lều chõng lọc cọc, cùng các thí sinh kẻ trước người sau ra về…

Vào phúc hạch, viên đề tuyển đưa danh sách thông báo ra ngoài. Tên ông lão có trong số đó. Đến khi đưa quyển vào phúc duyệt, không hề bài nào có chữ đậm nhạt không đúng kiểu hoặc bị nghiêng đổ. Sau khi khớp phách nên biết quyển bài của ông lão về tài năng, ưu; thơ phú, ưu; văn sách, thứ; phúc hạch, trung bình…”.

Ông vào lạy tạ quan trường. Quan trường nâng dậy không dám nhận lạy của ông mà rằng: “Xin hỏi cụ có người con nào cùng thi không?”. Ông đáp: “Thưa có, có ba đứa con cũng đã đi thi ở nhị trường đều đạt trung bình. Vì mùa xuân vừa qua mẹ chúng mất nên không thi tiếp nữa. Lão còn mẹ, lão thi cho mẹ yên lòng”.

Quan trường lại hỏi thăm tuổi thọ bà mẹ. Ông trả lời với giọng xúc động: “Chỉ hai năm nữa là vừa chẵn 100”. Khi mẹ tôi 17, trời đoạt mệnh cha tôi. Mẹ tôi thủ tiết thờ chồng, nuôi con, đinh ninh con trẻ mồ côi sẽ đỗ… cho đến khi tôi thành niên, vua Tự Đức xuống chiếu ban khen những người đàn bà trinh tiết.

Mẹ tôi được thưởng 15 lạng bạc. Mẹ tôi bảo tôi: “Từ ngày mẹ về làm dâu ở gia đình này, mẹ chưa từng thấy cha con bỏ đọc sách một ngày nào, có chí mà chưa có toại. Con cần phải học làm gương cho con cháu nối đời noi theo…”.

Ngày xướng danh, khi được cấp mũ áo ra trình diện bái ân vua, quan viên triều đình và các tân khoa không hề thấy một Đoàn Tử Quang xiêu vẹo ốm yếu. Yến lão sắp xong, ông lấy một ít thức ăn cho vào trong tay áo. Những người ngồi bên cười nghĩ chắc ông lão lấy nhiều về chia cho con cháu. Song họ đã nhầm, ông lấy lộc vua về để dâng mẹ.

Sống qua 13 đời vua Nguyễn

Ảnh tư liệu về khoa thi Canh Tý (1900) tại trường thi Nam Định

Về đến quê, Tổng đốc Nghệ An khi ấy là Đào Tấn đã cảm tác bài thơ tặng Đoàn Tử Quang: “Khá lắm Hương sơn Đoàn Tú tài/Xuân xanh vừa đúng tám mươi hai/Trường văn múa bút râu như mác/Quế đỏ cành thơm cướp vác vai/Quế đỏ cành thơm cướp vác vai/Ung dung chống gậy tới Nam cai/Nhà huyên tuổi hạc chín mươi tám/Giờ thấy con ta đắc ý rồi”.

Theo quy định ở triều nhà Nguyễn, các quan viên tới tuổi 65 sẽ về trí sĩ. Song để đền đáp và khuyến khích ý chí và nghị lực phi thường của Đoàn Tử Quang nên triều đình đặc cách bổ dụng làm quan. Từ năm 1901 – 1903, ông được cử làm Huấn đạo Hương Sơn, rồi huấn đạo Can Lộc.

Đến tuổi 85, Đoàn Tử Quang xin về trí sĩ sau 3 năm gắn bó với chức Huấn đạo (trông nom việc học) để phụng dưỡng mẹ già khi ấy đã trên 100 tuổi. Năm ông 106 tuổi – triều đình đã phong Đoàn Tử Quang chức Hàn lâm viện thị độc.

Ngày 7/2 năm Mậu Thìn (1928), ông qua đời khi đã 110 tuổi. Cuộc đời Cử nhân Đoàn Tử Quang được đánh giá là hiếm có. Ông sống qua suốt 13 đời vua Nguyễn từ Gia Long cho đến Bảo Đại, từng chứng kiến biết bao thăng trầm của vận nước. Ông cũng là một trong những sĩ tử hiếm có và thú vị nhất trong lịch sử khoa bảng thời phong kiến.

12 năm sau khi ông mất, học giả Hoàng Xuân Hãn viết về ông trên báo Thanh Nghị năm 1944, rằng: “Thấy tuổi già tưởng văn non mà thương, hóa ra những món tưởng non lại thành cứng. Thấy già tưởng chữ viết lòe nhòe xiên xẹo mà chính ra lại cứng cáp tốt tươi. Tưởng bênh cho may đậu tú tài mà lại tự mình sắp đậu giải nguyên.

Tưởng tám mươi hai tuổi là già lắm, mà còn mẹ chín mươi tám tuổi. Chín mươi tám tuổi mà góa chồng từ thuở mười bảy. Tưởng lòa, lảng, yếu mà sáng tỏ, mạnh. Tưởng lấy phần cho cháu chắt mà chính lấy phần cho mẹ già. Tưởng vì công danh mà đeo đuổi khoa trường mà chính ra là muốn cho vui lòng mẹ”.

Hiện, ở xã Đức Hòa (Đức Thọ – Hà Tĩnh) vẫn còn ngôi nhà rường ba gian hai chái ven sườn của rú Nậy – là nơi mà Cử nhân Đoàn Tử Quang từng sinh sống. Trên bàn thờ, bức ảnh chụp chân dung còn lưu lại của cụ Đoàn Tử Quang trong bộ quan phục rất đẹp – phong thái tĩnh tại, râu tóc bạc phơ.

Tổng hợp Internet